Thursday 2 October 2008

Франц хэв маяг

Францаас ирээд ганц хоноод нутгийн зүг жолоо залсан болоод блогтоо оролгүй, цагаан сарын бэлтгэлд гүйсээр өнөөдөр л нэг нээж харав. Франц орны тухай та бүгд ном зохиол, кино телевизээс сайн мэднэ биз ээ. Зарим блог андууд явсан газрын сониноос сонирхуулаач гэсэн дагуу өөрт төрсөн сэтгэгдлээ хуваалцая. Францууд чех зэрэг төв европын хүмүүсээс биеэр давжаа улс тул би хүртэл хүний нүүр лүү өлийгөөд байхгүй заримаас нь бүр өндөр байж биеийг тоох дөхөв.
Дарс, бяслаг гээд хооллолтын өндөр соёлтой, донж маяг тааруулж гоёмсог хувцаслаад сурчихсан, уран зураг, дуу хөгжим, ном эрхэмлэдэг гээд бодохоор тэд амьдралын сайхныг амталж таашаал авч чаддаг улс. Сэтгэлгээ зан авир нь чөлөөтэй, биеэ барьж эвгүйцэх нь бараг үгүй шиг, ямар ч байсан "раман дотроо яажигная" гэдэг гэлцийг тэдэнд ойлгуулахад бэрх шиг санагдсан.
Хижээл насны авгай тод өнгийн тоодгор юм өмсөөд өндөр өсгийт дээр тог тог хийгээд явж байхад муухай харагдахгүй агаад өнгөний зохицолдоо хачин сайн мэдэрдэг бололтой. Нэлээн тарган залуу бүсгүй нарийхан гоолиг найз охидтойгоо адил хөл шилбэ барьсан өмд өмсөөд, доош саравгардуу гучаад оны хийцтэй пальтоог ташаа толгойн дундуур тайрсан
мэт пиджак өмсөөд энэ жилийн модны оргил болоод бандагнаж байхад хэн ч түүнийг үгүй энэ болимоор юм гэхгүй. Товчдоо хөгшин залуу, бүдүүн нарийн гэхгүй моодлоно. Түүнийхээ донжийг ч тааруулна.
Баян ядуу, боловсролтой үгүйг гадна хувцасласан байдлаар нь ялгахад хэцүү. Булган дээл хайш яйш хэгэлдэрлэсэн бүсгүй хоосон байж болзошгүйн адил, тааран цамц элэгдсэн жинстэй нөхөр саятан байж мэднэ. Юу идэж ууж, ямар ресторанд орж, хоолны захиалга хэрхэн хийдгээр зиндаа зэрэг див тодорхойлогддог гэхэд бараг хилсдэхгүй. Үнэтэй ресторанд ордоггүй мань мэт хаанахын ямар сортын усан үзмээр хэдэн жил дарсан ямар гээчийн дарсыг мэдэхгүй байж болно. Хавч, дун хясаа мэтийн далайн чамин хүнсийг яаж иддэг, ямар төрлийн маханд ямар дарс уудаг, хоолны дараа ямар бяслаг жимсыг десерт болгон хэрэглэдэг зэргийг бэл бэнчинтэй залуус мэдэж байхад илүүдэхгүй шиг. Жижиг зүйл мэт санагдах ч ямар жимс аль цагт боловсорч гүйцдэгийг мэдэх хэрэгтэй гэнэ. Яг тэр үед нь тэр жимснээс амин дэм авдаг, илүүтэй иддэг бичигдээгүй хуультай. Гүйлс боловсорч байхад, амин дэм нь оргил үедээ бус гүзээлзгэнэ идэх нь утгагүй гэнэ. Орос ах нар шиг цагаан архи, чех андууд шиг шар айраг бараг уухгүй дарс голлон уудаг газар бололтой.
Францын ерөнхийлөгч асан Франсуа Миттеран Европ дахинд хамгийн том номын санг санаачлан барьж гүйцэлдүүлжээ. Улс орноо удирдаж байсан, байгаа үе үеийн ихэс дээдэс улс орондоо хэрэгтэй үлдэцтэй ямар нэг юм хийж бүтээдэг уламжлалтай юм байна. Люксенбургийн ван санаачлан бариулсан тиймээс Люксенбургийн ордон гэж нэрлэгддэг ордонд сенат (Манайхаар УИХ)нь байрладаг, сайхан ордон байна билээ.
Гадны хэлээр ярих дургүй, өөрийн оронд үйлдвэрлэсэн нэрийн барааг өмсөж эдлэн бахархах дуртай зэргээр их гүрний зангараг мэдрэгдэж байв. Төрлөх франц хэлнээс гадна түгээмэл англи, герман хэл, хэлний нэг группт багтах итал испани хэл мэддэг ч ярих дургүй. Гудамж талбайд хүнээс зам асуухад уриалгахан аргагүй хэлж заагаад өгнө. Англиар ойлгохын дээдээр ойлгож байвч хариу францаар ирнэ. Бизнес хүрээнийхэн бүгд англиар ярьдаг, заавал францаар зүтгүүлэхгүй. Томоохон пүүсүүд орос, хятад хэлтэй ажилтантай болжээ. Ази царай хараад хятадаар ярьдаг хүнээ илгээх ба орос аялгатай англи сонсонгуут оростой ажилтнаа (голдуу франц англи хэлтэй орос хүүхнүүд) аваад ирнэ.
Парижд ажил амины хэргээр оны эхний нэг хоёрдугаар сард очвол зочид буудал олоход хүнд байдаг гэнэ. Моод загварын ертөнцын төрөл бүрийн яармаг энэ хоёр сард шил шилээ дагаад болж өнгөрдөг бөгөөд, Франц загвар тодорхойлдог орон тул хорвоогийн өнцөг булан бүрээс энэ салбарт ажилладаг хүмүүс цувдаг цуглардаг юм байна.
Луврын гадна нэмж баригдсан, Дэн Брауны "Да Винчийн код" номонд тодорхой гардаг алдарт шилэн пирамид, сарнайн зурвас зэргийг үзлээ. Сард нэг бүтэн сайн өдөр музейнууд үнэ төлбөргүй. Өглөө эртхэн очсон ч хэдэн км урт дугаар үүссэн байвай. Энэ пирамид барьсан архитектор вьетнам гаралтай хүн, түүний энэ бүтээлийг зарим нь архитектурын гайхамшиг гэж байхад зарим нь эртний барилгын цогцолбор дунд хэв шинж эвдсэн "Парижийн шарх сорви" гэж дургүйцэн угтсан гэх. Дашрамд дурдахад Европын орнуудад хотын өнгө үзэмжид ихэд анхаардаг. Яланэгуяа түүх соёлын дурсгалт газар, барилга архитехтурын хэв шинжийг хадгалах тал дээр хууль дүрэм нь чанд хатуу. Мэддэгээрээ Праг хотод хуучны барилга ихтэй хотын төвд шинэ үзвэр үйлчилгээний газар нээхэд дотор засал дээр орчин үеийн болгон өөрийн дураар өөрчилж болохоос гадна фасад дээр гар хүрэх хориотой. Ойр орчмын барилгатай, түүхэн үетэйгээ зохицсон байх ёстой. Париж француудын тухай ярьж байгаад Прага гээд хальтирчихлаа. Загварын ертөнцын талаар Прага очиж байгаад бичлэг оруулнаа. Одоо бууз чимхэх гээд зав алгаа

Бахардаж vхсэн хvлэг…


Бариа ойртоход
Байдаг хүч шавхагдана.
Барианд орох
Ганц бодол л үлдэнэ…

Уухай хашгирах наадамчид
Тасарч нэг, тодорч нэг сонсогдоно.
Урагш зүтгүүлэх ташуур
Энд ч нэг, тэнд ч нэг мэдрэгдэнэ…

Дөрвөн мөч бадайраад
Тушаатай мэт гацна.
Дөрвөн уулын дунд
Түрүүлэх заяандаа омогшино…

Монгол наадмын бахархал
Молор эрдэнийн хүлэг
Мөнхийн хүрдэнд шидэгдэхээр
Хурдны зам дээр сөгдөнө…

Хамар гэнэт цоргиод,
Өвдөг нугараад сульдах шиг…
Үгүй, би өндийнө гээд…
Хад чулуун доор дарагдах шиг…

Дотор сайхан онгойгоод
Тэнгэр цэлмээд ирнэ.
Хөх тэнгэр дээрээс
Хөшсөн биеийг хучна.

Шантраагүй шандаст хүлэг,
Сөгдөөгүй босоо унага,
Алсыг ойртуулсан,
Аюулхайг чичрүүлсэн,
Уухайн дуугаар бүрэлдэх
Уралдааны монгол морь.

Ай, хөөрхий хүлэг мину,

Нулимстай мөнхрөх ажнай мину…

Хэлний бэлтгэл буюу диваажин минь баяртай.

Ийгээд миний нэг жил дуусаж албан ёсоор цэрэгт явахаар боллоодоо. Цэрэгт гэдэг нь жинхнээсээ биш гэдгийг ойлгоорой. Зүгээр тэгж зүйрлэж болох юм шиг санагдаад байгаан. Харин хэлний бэлтгэлээ диваажин гээд нэрлэсэн маань ч бас дүйх болов уу гэж боддын. Диваажин гэж хүн бүрт янз бүрийн сэтгэгдэл төрүүлсэн нэг тийм гэгээлэг газар байдаг байх. Надад ч бас гэхдээ надад гэрэл цацарсан өвс ногоо цэцэг энэ тэр алаглаж халиурсан гэхээсээ эрх дураараа юу дуртайгаа хийж болох тийм орших газар наддаа диваажин юм байгаан. Энд байх 1 жилдээ их юм хийж үзлээ толгойгоороо хөл хийж хөлөөрөө толгой хийх нь хаашаа ч юм гэхдээ дураараа байлаа. Дотуур байранд маань ямар нэгэн хяналт айхгүй хэдэн цагт гарж орох нь хамаагүй хэдэн найзаа авчраад хэд хонуулсан ч хэнд ч пад байхгүй. Хичээл маань чи сурахыг хүсвэл сур гэсэн байдалтай. Ю сурмаар байна тэрийгээ. (яг үнэндээ ийм байгаагүй л дээ би л тийм болгоод тэгж ойлгоод энэ жилээ өнгөрөөсийн) Гол бичих гэж байгаа зүйлүүдийн маань нэг нь энэ нэг жилээ би гадаад хүмүүсийн дунд тэр тусмаа олон орны залуучуудын дунд өнгөрөөлөө. Улс орнуудын тухай хирэндээ л ихийг дуулсан гэж бодож байна. Яахав хамгийн сүүлд хүүхдүүдээс сэтгэгдэл бичүүлж авч байхад чамтай би нэг ч удаа ярьж үзээгүй гэхдээ чи их хөгжилтэй байхаа гэж сонссон их ч...хэхэ

Тэгээд энэ нэг жилээ өнгөрөөсөн гадаад орны олон нөхдүүдийн талаар үлдсэн нэг жилийн сэтгэгдэл дурсамжаа бичнээ.

Вьетнам: Аа эдгээр улсууд бол үнэн сурах эрмэлзэл бүхий нөхдүүд даанч хэл ярианы жаахан бэрхшээл япон хэл вьетнам хэлний дүрэмийн ялгаанаас болж баахан зовсон байхаа.

Хүнийхээ хувьд бол өөрсөддөө их зарчимч ханддаг улаан коммунизм бас ханхлана шүү гэхдээ муу юм нээх ханхлаагүй ээ. Өөрсөддөө шаардлага тавиад түүнийхээ төлөө тэмцэж чаддаг нь бахархалтай. Бас нэгдээд нэг юмны төлөө санаа зориг нэгтгэнэ бүтээхдээ их сайн юм шиг санагдсан. За өөлхөд бол амиа хичээсэн дуракууд даа. Адилхан вьет байж л нэгэндээ новширж байгаа харагддаг. Гэхдээ энэ байдал бүх орны хүмүүс дээр бага сага анзаарагддаг л чанар л даа гэхдээ эд нуус бол энүүгээрээ бусдаасаа гоц.

Лаос: Эднуусыг нээх сайн мэдэхгүй э. Эрчүүд нь эмэгтэйчүүдээсээ туяхан хэхэ. Нарийхан нарийхан залуучууд гэхдээ үнэн ажилсаг хоол энэ тэр дээр бол дагуулахгүй. За тэгээд нилээн шашинлаг хүмүүс тэрнээсээ ч тэр үү даруухан агаад элдэв ааш зан гаргах нь бага. Толгойгоороо бол бусдаасаа жаахан муу юм шиг санагдсан. Гэхдээ идэвх мэрийлтээрээ аймаар санагдсан шүү. Гүргэр улсууд байхаа.

Индонэз: За дийлэнх нь Муслим шашинтай. Шашин бас хойшоо татдаг гэж үнэн байж магадгүй шүү. Тэр шинжийг энэ хэдээсээ харсан гэхүү дээ. Үнэр энэ тэр жаахан бий гэхдээ халуун газар хэцүү л байдаг байлгүй дээ. Гол буруу бол халуунд усанд ороод хатаалгүй шууд хувцас өмсөхөд буруу байдаг гэж дүгнэцгээж байна лээ. 3 хоногт нэг удаа хоол хийнэ тэр нь 3 хоногын хоол байна. Найзууд халаагаа л туугаад байдаг шиг байна лээ. Гэхдээ энийг би заншил гэхээсээ манай хэд л залхуураад байна уу даа гэж хардаг. Толгой бол овоо шүү гэхдээ тэгж мэрийж байхад бурхан Аллах бас харж үзийшдээ тэ. Үнэн хичээнгүй хичээл сурахын төлөө төрсөн улс шиг. Жаахан их зантайдуу. Эрчүүд нь эрдэм ном хөөсөндөө ч тэр үү жаахан сулбагар. Таргалсан хүнийг ер нь шүүмжлэнэ шүү бас зарчим талдаа байхаа. Гэхдээ шашин хүчтэй болохоороо манай хэдэн индонэз элдэв юманд орооцолдохгүй их догь элдэв юм болох гээд ирүүл шууд бууж өгөх янзтай. Шашиан гэж..

Кэни: Ингэж бичдэг болуу? Kenya нэг л хүн байсан. Ганц хүнээр бүтэн улс дүгнэх жаахан хэцүү юмаа. Гэхдээ яахав хэлэх гээд үзий. Дарлагдаж ирсэн болоод ч тэрүү эх оронч даруухан дуу ухаалаг ч юмшиг. Санаатай байж магадгүй ээ. Их өндөр хэхэ 2метр-тэй залуу шүүдээ. Кэни хүн гэвэл надаа өндөр хүн л санаанд бууна хэхэ. Хар бор арьстай цоглог нүдтэй нүдэндээ галтай гэх юмуу. Нэг иймэрхүү

Камерун: Хэхэ би энийг дох-той гэж бодсоор нэг жилийг өнгөрөөлөө дөө. Монголд анх 2 шимпанзэ гуайнууд дох авчирсанаас хойш Камерун гэхээр дох буугад байхын. Хар арьстай болохооро өөрийгөө хип хоп сонсох ёстой гэж боддог байхаа. (миний бодол шүү) Байнга Мадафака энэ тэр бол гараастай. Тэгсэнээ гоонж үргэлж өмсөнө. Сонин л хип хап юмууда. Биеэ авч яваа нь жэнтлэмэн тэгсэн мөртөө амнаас гарч авиа нь арай өөр. Би бодохдоо тэрийг Улсыхан сайдыхан хүүхэд байх гэж боддог хэхэ. Манай хүн бас одиноороо болхоор бүтэн орноор нь ярихад хэцүү юм.

Тайланд: Бас л ганц тэгээд охин. Эхэндээ нээх анхаардаггүй байсан. Тэгсэн нэг баяр дээр Үндэснийхээ хувцасыг өмсөөд нүүрэ будаад загвар өмссөн чинь золтой зүрхээ алдчаагүй. Би индонезууд л шашны бусаар алсан мах иддэггүй байх (өөрөөр хэлбэл Муслим ард түмэн) гэж бодсон буддист л боловуу манай хүн Үхрийн мах иддэггүй гэсэн. Нэг удаа идэж үзсэн гэсээн. Хичээлдээ мундаг юм шиг байна лээ. Дээр нь их мэриймтгий дауухан улс шиг санагдсан. Шашиан гэж хэхэ. Буддист болхоороо Шагжамуни маыгын амарлингуй улс шиг. Ер нь эырэг бодолтой байгаа.

Иран: За манай ганц галзуу иран бас ганцаараа. Миний өшөөтөн юм. Жаахан маргаан болоод зодоон зохион болсон чинь газар хэвтээд өгдийн байна лээ. Сурмаар.. Би сүүлдээ хэрэгт орсон. Манай хүн багш нарын урд тавьсан жүжиг энэ тэрийн хараад би юун оскар гэж бодсийн шүү. Арабын ертөнцийн төлөөлөл болсон манай хүн их л муу сэтгэгдэл төрүүлсэн надаа бол. Даруу биш онгиргон зантай дуу чангатай. Шал шал хийсэн дүү. Гол нь онгироодуу.

Шриланк: Эднуусыг чинь би энэтхэг л гэж бодож байсан харин тэднээс гаралтай өөр улсууд юм билээ. Надаа тэгж тайлбарласан. Эх оронд нь иргэний дайнтай байгаа гэсэн. Энэтхэгийн хэсэг үндэстнүүд л энэтхэгт ч тэр шриланкд ч тэр дайн өдүүлээд тусгаар тогтнох гээд байгаамуудаа. Хүнийхээ хувьд шриланкууд бол хүн ышиг санагдсан. Бидэнтэй их ойр зантай юмшиг. Нэг л дотно гэхдэ нээх ойртож танил болоогүй ээ. Дорнын хүний даруу зан гэж хэхэ. Хичээлийг 1т тавьдаггүй ч бие амьдралаа авч явж байгаа нь үнэхээр сурмаар зүйл бий. Дотроо их эвсэг. Шриланкууд бол надаа үнэхээр сэтгэгдэл төрүүлсэн.

Энэтхэг: Би англи мэдэхгүй л дээ гэхдээ энэтхэг шриланкуудын англи хэл нэг л өөр санагдсан. хэхэ. Энэтхэгүүдэд их гүрний үзэл бол бий. Бодолтой улс шиг санагдсан. Юмыг зөв дүгнэдэг наргианч улс юмуудаа.

за ийгээд оронууд дуусаж байх шиг байна. Хэлсэн ярьсан орнуудыг ер нь анзаарсан биздээ ямар ямар орнууд дэлхийн хаах нь юу хийж аж төрдөг нөхдүүд вэ гэдгийг. Бүгдийхэн сэтгэл зүрхэнд эх орноо хөгжүүлэх хүсэл эрмэлзэл гал дөл буцалж буй залуус.

Би өөрсдийгөө Монголчуудаа нэг бичье гэснээ байчлаа. Бусад хүмүүс хангалттай дүгнэж байгаа байхаа.

Одоо харин очих газраа жаал бичье. Очих газар маань нэгэн тосгон хэхэ би тэгж нэрлээд байгаан 172 мянган хүн амтай гацаа. Очих сургууль маань коллэж тэгээд өглөө тооллоготой цагаар хооллодог. Хичээл хийх давтах нь бас цагын хувиартай тийм газар болхоор би шорон гэж нэрлээд байгаан. Орой 9-д хаалга цоожлоно. Магадгүй 11 цаг гээд тог таслах байх. Гэхдээ манай сургууль тог нэт тасалдаг эсэхийг мэдэхгүй байна. За тэгээд анхны монгол болж очих юм бас ганц Монгол нь.. Дараа жилийн хичээлийнхээ бөгсөөр (гоо сайхангүй бичлэг болж байна даа) дахиад ийм юм бичнээ.

Газар газрын заншил

Ємнєх бичлэгт маань блог анд Заягийнхаа vлдээсэн сэтгэгдэлд хариу болгож оруулж байна.

Япончууд дээхэн vед хvvхдийн доод сvvн шvдийг болжморын шvднээс хурдан урга гээд байшингийнхаа дээвэр лvv чулууддаг, харин дээд шvдийг нь хулганы шvднээс хурдан урга гээд байшингийнхаа суурь шалны зvг руу шиддэг байсан гэнээ. Харин орчин vед анагаах ухаанд сvvн шvд ДНA тодорхойлоход, арьс нєхєн суулгахад (би дээр ТВ-р сонсож байсан юм) зэрэгт хэрэглэдэг болоод байгаа тул хадгалж байх нь зєв гэнэ шvv. Би ч охиныхоо шvдийг хадгалах гэсэн чинь аав нь монгол єгч явуулаад нохойд єгнє гэнээ. Япончуудын нохой маниас илvv юм иддэг болохоор идэхгvй байхаа. Доод шvд нь бас хєдлєєд эхэлчихсэн, унахаар нь бєєндєж монгол явуулах, нэг бол аавтай нь бяцхан хэмжээний дайн зарлаад хадгалж авч vлдэх гэсэн 2 зам байх шив дээ. 
Таньдаг япондоо хэлсэн чинь нохойны баасаар нь гараад ирвэл яах уу гэнээ. ККК. Нээрээ єгсєн нохойных нь баасыг ухаж vздэг юм билvv. Баас ухагч болчих юм байна дєє.

Ингэхэд нээрээ болжмор шувуу шvдтэй билvv?

PS: Нээрээ энэ талаар цуг ажилладаг хятад, солонгос, австрали, тайвань, америк нєхдvvдээсээ асууя байз. Тэгж байгаад та бvхэндээ хэлэмз...

Торгоны замаар тэнүүчилсэн нь

Намуу цэцэгсийн талбай дээр саатаж болдоггүйм гэнэлээ, шууд унтаад ахиж сэрдэггүй гэж ээж хэлнэ лээ...Замд таарсан элдүүтэй бацаан...муухай амьтан биш байна гэжүүдээ...Иссук-Кул Нуурын бийчэн дээр...Бас нэг замын танил, бишээ 2 замын танил...Бишкекийн цирк гэнээ, их сүртэй байгаа биз...Аан нэг музей гэнэ лээ. орж ямар үзэж амжисан биш...Спортын Комплекс...Хотын төвд байх Манас цэцэрлэгт хүрээлэн...их гоё юм байна лээ...Эээ эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтаны тусын тулд хар халуун бүгчимд ингэж суух чинь яасан ч гэцүүмбдээ. Шөнө хүртэл унтах гэхээр бүгчимдээд унтаж ч чадахгүй зовж байнаа энд. Ядаж байхад бас их хуурай юм бэ энэ агаар нь. Тэгээд их халуун болхоор амархан хөлрөөл, хөлсөндөө арьс жоохон түлэгдээл хорсоол, загатнаал биеэр элдэв юм туураад байна. Маажияа маажиж болохгүй, хүний нүд харуулж байгаал шааррр шарр гээл маажихаар нөгөөх биржийсэн юмнуудаас цус шүүрээд улам үрэвсээд байхын. Уг нь ээмэ өөвө тэйгээ гоё л байна санж. Энэ агаар усанд нь бас дасан зохицох гэж их удаан экологийн тэнцвэргүй байдал үүсгэх нь. Жоохон тух алдаад ирхийн сацуу муу цоорхой гэр минь санаанд бууж ирээл аав минь адуугаан хариулаал ар хөвчийн унагаа исгэрэнхэн давхиж ирээл царай муутай төрсөн ганц охиноо тэврэч дээш өргөн хамаг инээд хүргээл байдаг дүр төрх нь харагдаал ирхийн.
Аав намайг дурсдаг боловуу
Аав намайг үгүйлдэг болвуу
Тэртээх өдрүүдийг санадаг болвуу
Тэмүүлсээр үнсүүлснийг минь санадаг болвуу
Үргээлж аав миний сэтгээлд
Үүүрийн зүүдэнд үдшийн бодолд
Үгүйлээх бүрдээн нулимас цийлэгнүүлэн
Үнэрийг нь би салхинаас хайнаа( Сарантуяадав)...Хннн(санаа алдав)...За тэр дэмийрэх ч яахав, одоо ахиад 3 долоо хоноод л харилаа. Өдөртөө нэг удаа хооллож ходоодоо баярлуулдаг байсан бол энд ирээд өглөө өдөр орой гээд өдрийн 3 чанасан мах шарсан төмс идсээр нөгөө муу пигур маань бор шүүгээнд минь байдаг гурилийн түмпэн л гэсэн үг. Та нар одоо ирээдүйн мисс зисс гэж горидоод ч хэрэг байхгүй шүү. Түрүү долоо хоногт Киргиз явж ирэв. Алма-Ата-с Киргиз ийн хил хүртэл 3 цаг явдын байна, хил хүртэл гоё байсөөн, зам дардан, ааш шулуун овоо л байвш. Тэгсэн хил гараал юу вэ Киргиз чинь Монголоос дутах юм байдаггүйм байна, дүүрэн шороон замаар дүнхэл донхол, дүнхэл донхол гэсээр идсэн таван бууз амаар буцаж гараад аан махан дотор нь халиар байсым байна энэ тэр гэж харж байх жишээтэй. За тэгээд ахиад 3 цаг Бишкек хүртэл явдын байна. Дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу замын донхолгоо хөрш айлын архичин Балдангийн нүүрнээс долоон дор. Юун байгалийн сайханыг мэдрэх арай гэж амьтай голтой нийслэл хотод ирэв. Киргизийн нийслэлийг урд нь Фрунзе гэдэг нэртэй байснаар л төсөөлж явсаар шинээр 1991 оноод хойш Бишкек гэдэг нэртэй болсоныг нь ч мэдээгүй явж. 1926 он хүртэл Пишкек гэдэг байснаа манайхнаар Сүх ах бололтой юм, Михаел Фрунзе гэгч хувьсгалч хойд булангаас гарч ирэн ядарсан ард түмэнд эрх чөлөө эдлүүлсэнээр Фрунзе ахад талархан энэ хотоо энэ хүний нэрээр нэрлэх болсон гэдэг. Юу хийж явсын болдоо хөөрхий. Мааний бадмихум. Тэхдээ хаа очиж нүд хужирлачихаар цэвэрхэн байшин барилга саад цэцэрлэгтэй төв азийнхан гэж одоо монголорхуу л хүмүүс юм аа. Казакуудаас шал өөр нэг тийм тайван энгийн намуухан хүмүүс байдаг юм байна. Казакууд миний ажигласнаар нэлээн онгироодуу тэр хавьдаа л газрын баялаг орон нутгийн хэмжээгэрээ тэргүүлдгийн болхоор чааваас тэгдийн байлгүй. Нэг мэдсэн чинь би гэдэг хүн чинь торгоны замаар хөндлөн гулд алхаад явж байгаагаа олж мэдэж энэ тэр. Ромын хаант улсаас эхлэн хар тэнгисээр дайран Анкара Дамаскус Багдад Хамадан Тегеран Кавказ Душанбе Бухар Самарканд Ташкент Үрэмч Бээжин хэмээгддэг байсан энэхүү торгоны зам дээр (м.э.ө. 141- 1370 он хүртэл) хөл тавьж үзэж буйдаа туйлын их бэлэгшээж уярсандаа доголон нулимасаа салхинд хатаан ширэлдсэн даахиан арагш шидэн замын ядаргаа тэр дороо мартагнаж энэ тэр. Баруун зүүнийг холбон, торго дурдан, тамхи пүүшиг, алт мөнгө, идээ будаагаа солилцон наймааны үе ид хөгжиж байсан энэ эртний алдартай замыг хүн бүхэн мэдэх буйзаа. Тэндээ нэг хоноод маргаадар нь Бишкекийх ойрхон байх Иссук-Кул нуурын бийчэн дээр очин жоохон дураараа дургиж дунд чөмгөөрөө наадавш. Яаг сэлчий гэхээр ус нь жоохон хүйтдээд гүй нэгэнт ирсэнийх гутал юугаан тайлан жоохон нуурын захаар нь хөл нүцгэн туулж нэг хэсэгтээ л жаргав. Нуурын цаад эргээр нь Тяан-Шяаны нурууд сүндэрлэн наад эргээр нь жимсний мод алаглан нүүр нүдгүй модноос жимс түүж гэдсээ дүүргэсэн. Идсээр байгаад Тэлмэнгийн гүзээ нь ч дүүрээд ирсэн түүсээр байгаад ээмэгийн сав нь ч дүүрээд ирсэн. Гэртээ харьж байгаад варень хийнэ ингэнээ манай ээмэ ажилсаг бүсгүймөө. За тэгээд нуурын эрэг дээр ганц нэг хоноод буцаад Бишкек ороод тэндээ ахин нэг хоноод сая өнөөдөр л гэрийн бараа харав. Аан нээрэн ядаж байхад яр, яран дээр хатиг гэхчээр замын турш хань болон нэгэн аххүү цугтаа явбаа. Аймар ховдог за юу, ёооё, ховдог ховдогтоо үнэн хомхой ховдог наацан, ярьдаг юм нь дүүрэн хоол, хоол идэнгүүтээ аймшигтай шоорррр гэж сороол пүррр гэж унгаал паррр гэж хэрхэрээл, фүй чорт яасан бүдүүлэг аххүү байваа. Ээж бидэн 2 буруу харж уйлан зөв харж инээн хэд хоног хичнээн тэсвээ. Үнэн бүдүүлгээс бүдүүлэг, балиар юм байна лээ шд шаар чинь. Замын ядаргаа овоо тайлагдаж байсан ахиал замын ядаргаанд ороод хэлээ унжуулаад л сууж байна. Зөөз нэг иймэрхүү, одоо ёстой нээрэн хэд хоног гэртээ тайван сууж амрахгүй бол энэ биенээс минь юу ч үлдэхгүй нь. Ашгүй өнөөдрөөс хамар хашаанд нэгэн 3 настай хүүхэдтэй монгол айл нүүж ирж байгаа сураг чих дэлсэв. Маргаадраас айлын хаалгаар шагайн жаалхүүг нь уруу татан жаал тоглий байз. Дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ гэж. Ядаж л нэг жоохон тоглоомоо булаацалдаад уйдаагаа гаргачий байз

Н.К.Рерих “Их Улаан баатар” зураг


Оросын их зураач Николай Константинович Рерихийн бүтээсэн долоон мянга гаран зурагт дорнын сэдэв давамгайлдаг. Түүний уран бүтээл дэлхийн олон оронд байдгийн нэгэн адил Монголын тухай буюу монголын хөрсөн дээр амилсан бүтээл цөөнгүй. Монголын Дүрслэх Урлагын Музейн сан хөмрөгт буй Рерихийн хэд хэдэн бүтээлээс Төв Азийг судлах эрдэм шинжилгээний аяллын \1925-1928\ явцад 1927 онд зурсан “Их Улаан баатар” \165х125, шороон будаг, холст\ зургийг толилуулья.

Энэ бүтээл бурхны домог зүйгээс сэдэвлэн зурсан, монгол зургийн арга барилийг санагдуулам сонирхолтой бүтээл. Монголд бурхны шашин нэвтрэхээс өмнөх үеийн уран зурагт зоригт баатруудын туульс, дээдэс язгууртны ан хоморго, ердийн нүүдэлчин малчдын амьдрал ахуйгаас сэдэвлэсэн зураг зонхилж байв. Рерих монгол зургийн уламжлалаар зургийн төв хэсэгт морьтон байрлуулсан хэдий ч энэ нь монголын үлгэр домгийн баатар биш, Шамбалын орны эзэн Догшин Рэгдэндагва буюу бурхны шашны дүр. Зураач зургийн ар талд өөрийн гараар “Шамбалын Догшин хүрдэт хаан Рэгдэндагва” гэж төвдөөр бичиж үлдээсэн байдаг.

Зураач Монголын хууль тогтоох дээд байгууллага Ардын Их Хуралд энэ бүтээлээ бэлэг болгон дурсагжээ. Тэр үеийн тогтмол хэвлэлийн нэг “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд хэвлүүлсэн захидалдаа: “Орчин цагийн далбаан дор монголын ард түмэн гэрэлт ирээдүйгээ цогцлуулж, эрх чөлөөний Их Морьтон монголын уудам талаар давхиж байна. Баатарлаг түүхт өнгөрсөн үеэ хуяг дуулга туг мяндараар илэрхийлсэн морьтон хүмүүний гэрэлт ирээдүйг билэгдэнэ. Нийгэм журам, мэдлэг боловсрол нэгдэх цаг ирнэ. Адуу мал багширна. Богд уулын оройг урьд хожид үзээгүй нялх өвс бүрхэн, тал нутаг нилэнхүйдээ ногоорчээ. Айл гэрт аз жаргалын гэгээ татжээ. Сайхан Морьтны дуудлага аянга мэт ниргэлж байна. Ази тивийн цэцэглэн мандалтын үед урлагын бүтээл, номыг хамгийн эрхэм бэлэгт тооцдог байлаа. Азид сайн цаг дахин айсуй. Монгол Ард Улсын Засгийн Газарт өргөн барьсан “Их Улаан Баатар” зургийг минь хүлээн авна уу” гэж бичиж байв.

Рерихын захидал дахь гэрэлт ирээдүй гэсэн тодотгол зургийн санааг илтгэнэ. 1921 оны ардын хувьсгалын дараа Монгол орон социализм байгуулах зам сонгож, хүмүүс нийгэм журмыг өөрчлөх үзэл санаа, гэрэлт ирээдүйд итгэж байв. Хүн амын дийлэнх шашны мухар сүсэгт автагдсан, бичиг үсэгт тайлагдаагүй тэр цагт Маркс Ленины харийн сургааль мэдээж ойлгомжгүй байв. ХХ зууны эхээр жирийн ард олонд ихэд гэгээрсэн бодь сэтгэлтэн орших Шамбалын орон бол аз жаргалын билэг тэмдэг, „Хүмүүний мөрөөдлийн орон“ Шамбалаас ирсэн номын сахиус Рэгдэндагва бол есөн бүрийн дайсныг дарагч шинэ эрин үеийг хамгаалагч, ирээдүйг төлөөлөгч буюу ирээдүй цагийн бурхан Майдартай эн чацуу байжээ. Н.К.Рерих энгийн олонд зургаа ойлгомжтой болгох үүднээс агаар мандал, эх дэлхий, газар доорх гурван ертанцөд зоргоор явдаг гурван нүдэт номын сахиусаар ирээдүйг билэгдсэн нь зураачаас гадна сайн сэтгэл зүйч болох нь харагдана.

Монгол зурагт шороон будгаас гадна \алт, мөнгө, зэс, төмөр, оюу, номин, тана, шүр, сувд зэрэг\ үнэт эрдэс есөн эрдэнэ хэрэглэж ирсэн, одоо ч хэрэглэдэг уламжлалтай. Зургийн дэвсгэрт авсан гол өнгөөс шалтгаалан, улаан бол мартан, хар бол нагтан гэж ангилдаг. Зураач зөвхөн нэг өнгөөр тэр өнгийн нарийн ялгаан дээр ажиллан зураасын нарийн ураар дүрсийг тодруулдаг. Монголын эртний бурханчид бийрээр ямар гайхамшигт уран дүрслэл бүтээж байсныг „Бадамсамбуу“ \Дүрслэх урлагын музей, 192х144, алтадмал мартан\, „Махагал“ \Богдын музей, 168х78, нагтан\ бүтээлүүдээс харж болно. Бурхны шашны улааны урсгалын том төлөөлөгч Бадамсамбуу зөвхөн улаан өнгөөр мартан зургаар бүтээгдсэн бол сөрөг хар хүчийг ялан дийлэгч догшин сахиус Махагал хар буюу хар хөх давамгайлсан нагтан зургаар бүтээгджээ. Өнгийг утга санаа билгэдэл зүйтэй уяалдуулан нарийн бодож сонгодог нь харагдаж байна.

“Их Улаан баатар” зурагт есөн эрдэнийн үнэт будаг хэрэглээгүй ч ерөнхийдөө улаан өнгө давамгайлж, мартан зураг мэт болжээ. Цэлмэг хөх тэнгэрт гал хээр морьтой “улаан морьтон” дүүлнэ. Морьтой холбогдох үг хэллэгээр баян тансаг монгол хэлэнд морьны зүс, явдал, нас хүйсийг ялгасан өчнөөн хэллэг бий. Ялангуяа морины зүс тодорхойлсон олон үг хэлц байдаг. Зурган дээрх моринд галын дөлийн туяа туссан тул ямар зүсмийн болохыг тодруулж хэлэхэд төвөгтэй. Үүл хүртэл ягаавтар туяатай. Урд талаар нисэх тагтаа болов уу гэмээр шувууд улаанаар будагджээ. Ихэвчлэн цагаанаар дүрсэлдэг гэр болон сүм хийд улбар шар өнгөтэй. Бурхны шашны тигээр улаан өнгө аз жаргал, баяр баясгаланг билгэддэг. Өнгөрсөн зууны хориод онд Монголд улаан армийн оролцоотойгоор улаан хувьсгал ялсан. Зургийн нэр “Их Улаан баатар”. Нийслэл хотын нэр бас Улаанбаатар. Николай Константинович улаан өнгийг зүгээр нэг сонгоогүй нь ойлгомжтой.

Хотын нүүрэн талд гол гэрийн өмнө ардын төлөөлөгчдийн “Их Хуралдай” чуулж байна. Хуралдагсдын хоёр талд төрийн туг босгожээ. Энхийн цагаан, дайны үеийн хар туг бий. Эрт дээр үеэс монголчууд дайн тулаанд төрийн хар туг сүлд ивээн тусалдаг хэмээн итгэж ирсэн. Хар туг нэг ёсондоо өвөг дээдсийн, эх орончийн сүнс шингэсэн шүтээнд тооцогддог. Зөвхөн хар туг зурган дээр байгаа нь нийгмийг бүхэлд нь өөрчлөх, шинэ хүнийг төлөвшүүлэх нь хүнд хэцүү урт удаан үргэлжлэх үйл явц буюу дайн тулаан гэж үзэж болно гэсэн санааг Рерих илэрхийлсэн болов уу гэж санагдана.

Зургийн доод хэсэгт нийслэл Улаанбаатар хотыг дүрсэлжээ. Гэтэл Дамдинсүрэн, Жүгдэр зэрэг монгол зураачдын бүтээлд бүгдийг нарийвчлан жижиг эд анги, чимэглэлийг хүртэл гаргасан байдлаар Өргөө хот дүрслэгдсэн байдаг бол Рерих Улаанбаатар хотыг “Өндөр Жанрайсаг” и “Бат-Цагаан Өргөө” зэрэг онцлог хэдхэн барилга сүм хийдээр төлөөлүүлэн гаргажээ. Монгол уран зургийн нэг онцлог нь яв цав дүрслэл, нарийн бичлэг бөгөөд гэрийн байршил, хотын ерөнхий төлөв ертөнцийн зүг чигтэй тохирсон байдаг. Рэрихийн сонинд бичсэн захидалд Богд уулыг дурдсан, уулын ерөнхий дүрс нугачааг харахад зурган дээр Богд уул зурагдсан мэт. Номин, ногоон, цэнхэр, ягаан, ухаа бор зэрэг өнгийг ер бус гоёор зохицилдуулан уул нурууг зурж, ямар нэг хэмжээгээр эзэлхүүнтэй овгор товгор мэт болгожээ.

Улаанбаатар хот Богд уулын ар хормойд байдаг, монголчууд гэрээ урагш харуулан барьдаг заншилтай. Зураг дээрх гэр хийгээд хот нэлэнхүйдээ уулын өмнө талд мэт болжээ. Рерих бодит газар оронг монгол уламжлалт зургийн харьцангүй билэгдэл утгаар дүрсэлдэг аргаар зурсан бололтой. Монгол зурагт газар орны дүрслэл зөвхөн зургийн үйл явц өрнөх дэвсгэр болдог. Өрнөдийн хүн ийм зураг хараад яагаад ижил газар оронг дүрслээд байдаг юм бол гэж гайхмаар аль ч уул ижилхэн гурвалжин дүрсээр зурагдана.. Эдгээр бүдүүвч тойм төдий гурвалжин-уулууд зургийн талбайг олон нэгжид хуваана. Нэг нэгж-уулын энгэрт ан гөрөө хийж буйг харуулж, нөгөөд нь хурим болж буйг харуулах жишээтэй.

Монголын хавтгай зургийн ийм аргад эзэлхүүн болон гэрэл сүүдэр үгүй, түүнийг зураас өнгөөр ялгадаг онцлогтой. Уламжлалт монгол зурганд эзэлхүүн овгор товгорыг гэрэл сүүдрээр бус өнгийн ялгаагаар, нарийсч бүдүүссэн зураасаар гаргадаг аж. Рерихийн зураг монгол хавтгай зургийн аргаар бүтээгдсэн хэдий ч угалзалсан үүл, галын дөлийг монголын их зураачид шиг нарийн гаргаагүй, эзэлхүүнийг гэрэл сүүдэр ашиглан гаргасан байна.

Зургийн дээд хэсэгт үүлэн дунд “Маш Дарагч” \төвдөөр “Шинду Намбар Номбо”\ бурхны номын биет дүрс очир суудалтай, харанхуй мунхагийг тас цавчигч илд барьсан байдлаар бурхны тигээр зурагдсан. Энэ бурхны хөрөг, гурван мэлмийтэй догшин дүртэй харьцангүй томоор дүрслэгдсэн морьтон, угалзалсан үүл болон галын дөл сэлт нь бүхэлдээ бурхны шашны тигийн дагуу зурагдсан шашны урлагыг санагдуулна. Нарийн ажиглавал тиг эвдсэн зүйлс бий. “Маш Дарагч”-н хоёр талд тиг ёсоор нар сар байх учиртай, үүний оронд Рерих жижигхэн таван хошуу зурсан байна.

Номын сахиус голдуу гурван мэлмийтэй догшин дүртэй байдаг бол Рэгдэндагва хоёр мэлмийтэй, амирлангуй дүртэй дүрслэгддэг цөөхөн номын сахиусын нэг билээ. “Шангад” (сансар дахь бурхадын орон, 60х81 хэмжээний усан будаг) танк зураг дээрх Рэгдэндагва ихэд энхийн царайтай, хар хөх зүсмийн морьтой, жад барьсан байдлаар дүрслэгдэсэн байхыг Дүрслэх Урлагын Музейд харж болно. Заримдаа Рэгдэндагвын морийг хонгор зүсмийнхээр зурдаг. Шашны дүр бүрийг тогтсон тигийн дагуу зурж, гарт барьсан зэр зэвсэгийн бариул дээр билэгдэл утгыг илэрхийлдэг очир, чандмань, гавал зэрэг тухайн дүрийг тодруулах чимэг шигтгэдэг билээ.

Харин Рерихын Рэгдэндагва гурван мэлмийтэй догшин сахиус дүртэй бөгөөд зүүн гартаа дайсны зүрх, баруун гартаа жадтай байдлаар зуржээ. Ээтэн гутал, яах аргагүй монгол баатрын хувцас, шашны билэгдлийн чимэггүй ердийн бариултай андуурах аргагүй тахир монгол сэлэм, сэлэмний хуйн угалз чимэг бас монгол нь танигдахаар ажээ. Монголчууд эртний уламжлалт ардын урлагтай байсан тул бурхны шашныг өөриймсүүлж дүрслэхдээ гаднаас авсан зүйл тун цөөн билээ.

1970 онд хэвлэгдсэн “Социалист Монголын дүрслэх урлаг” номондоо И.Ломакина “Их Улаанбаатар” зургийн шашны учир холбогдлыг дурдаагүй байдаг. Ленинградад үзсэн Рокуэл Кент, Святислав Рерих нарын бүтээлийн тухай шагшин ярихад, Дүрслэх Урлагын музейн ажилтан аав маань Святислав Рерихын эцэг Николай Рерихын энэ зургийг үзүүлж бурхны шашинтай хэрхэн холбогдох талаар тайлбарлаж өгч билээ. Тэр үед шашны урлагын тухай ярих бичих хориотой, шашны суртал нэвтрүүлэг гэж үздэг байлаа. Бурхны шашны бурхад, догшид сахиусыг дүрслэн үүссэн XYIII зуунд хөгжлийнхөө оргил үед хүрсэн зээгт наамал хэмээх торгон наамал зургийн талаар бичсэн “Торгон зураг” номондоо аав маань эртний урчуудын нэг ч бүтээл дээр тайлбар хийгээгүй байдаг. Ийм л цаг үе байв.

Бурхны шашин дэвшил хөгжил авчирч байсан тухай Ю.Н.Рерих хэлэхдээ: “XYI зуунд төвдийн буддизм Монголд нэвтрэхдээ Энэтхэг, Хятад, Төвдийн соёлын их салхи өмнө нь уйгаруудын авчирсан сургаалийн эртний хэлбэрийг түрэн зайлуулж, XYII- XYIII зуунд Монголд эрчимтэй хөгжсөн яз уран зохиолд төвд, самгарьд хэлний онцлог сонгодог монгол бичгийн хэлэнд тусгалаа олж байв. Нэмж хэлэхэд Монгол өөрөө эртний соёлтой, ардын урлаг өөрийн билэгдэл утга бүхий хээ угалз чимэглэлийн урлагтай байсан. Энэ уламжлал монгол зураг дүрслэх урлагт тусгалаа олсон байдаг.”

Монгол орон дэлхийн хамгийн хоцрогдсон буурай орны нэг байхад Рерих манай орноор аялсан юм. ХХ зууны эхэнд шарын шашин соёлын үр хөгжил дэвшил авчирагч байхаа больсон төдийгүй хорьдугаар зууны соёл иргэншил хөгжил дэвшлээс хүртэхэд чөдөр тушаа болж, нийгмийн хөгжлийн хүлээс болон хувирсан байлаа.

Залуу ардчилагчид “Бид Оросын их гүрний жийргэвч бүс байсаар ирсэн, одоо ч хэвээр. Хүйтэн дайн л биднийг дундад зуунаас орчин үе рүү үсрэхэд нөлөөлсөн” гэдэг. Монголчууд баахан оросжиж өөрөөр хэлбэл европжсон нь үнэн. Ингэхдээ өөрсдийн унаган төрх, сэтгэлгээний онцлогоо алдах дөхсөн нь бас л үнэн. Хүний мөс чанар муудаж, нийгэм замбараагүй байгаа нь сэтгэлийн ба тархины хоосролын илрэл.

Монгол орон гурван том шашны (бурхны, лалын, загалмайтны), гурван үндсэн соёл иргэншлийн (энэтхэг-хятадын, араб-түрэгийн, европ-вавилоны) уулзвар зааг дээр оршиж ирсэн нь манай түүхийн савчааг нөхцөлдүүлж байв. Николая Константинович Рерихын “Урлаг соёл бүх хүн төрлөхтөнг нэгтгэх хүчтэй, олон салаа мөчиртэй үндэс суурь нэгтэй мод лугаа ижил” гэсэн үг зуун жилийн өмнөх шигээ одоо ч ач холбогдолтой хэвээр байна.

Дуулим Хорвоод Дуулах гэж төрсөн минь

Мартаж боломгүй бурхад

Бид сониуч бас мартамхай улс юм. Жил ирэх тусам л хэн нэгнийг, ямар нэг зүйлийг ор тас мартаж, гээж байдаг. Гэхдээ мартаж болохгүй хүмүүс, мартагдах учиргүй гавъяатай алдартангууд Монголын ард түмэнд байх ёстой. Түүний нэг нь уртын дуучин Намжилын Норовбанзад. Хүн төрөлхтөн үүсч бий болсон, өөр хоорондоо харилцаж дуу авиа гаргаж чаддаг болсон тэр үеэс үүсэлтэй хэмээн тайлбарладаг уртын дууг Монголынх гэдгийг дэлхийд таниулсан энэ эрхэм хүнээ сүүлийн үед залуус бид хэр олон дурсаж байгаа билээ дээ. Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын жvжигчин Н.Норовбанзад агсаныг “Уяхан замба тивийн нар”-ыг дуулахад нүдээ анин, амьсгаа даран чагнахад нэн ялангуяа дээд өнгө авч шуранхайлахын үес миний Монголын гүн цэнхэр тэнгэрийн дор хаяа хязгаар нь үл харагдах уудам талын сайхныг мэдрүүлдэг агуу увьдастай санагддаг.

Мунхагийн ухаан хойноо

Гэвч их дуучиныгаан бид дурсахын хажуугаар телевиз, радиогийн маань сувгаар түүний дууг нэвтрүүлж байхыг ховор харж байж билээ. Мунхагийн ухаан хойноо гэдгээр би ч үүнийг саяханаас л анзаарав. Ингээд хэрэг болгон амралтын хэд хоногтоо монголын хэдэн интернет телевиз радиогийн бүх сувгийг өглөөнөөс орой болтол эргүүлсэн ч олигтой зүйл олсонгүй. Жавхлан, Баясгалан, Бат-Эрдэнэ гэсхийгээд зохиолын дуучдын гоёж чимж бичүүлсэн хэдэн клипийг суваг бүр хуудас бүхэн ар араас нь цувуулаад л...Тэд голдуу л хэн нэгэн өмнө нь дуулж олны танил болгочихсон дууг “амилуулдаг”. Нэг бол ая аялгуу нь тэр бүр ялгагдахгүй ижил өнгөтэй дуугаа богино долгионы радио, телевизийн сувгаар залхтал цацаж, хүний чихэнд хүчээр “наалдуулдаг” менежменттэй. Залуу дуучдын хэнээс нь ч шинэ соргог зүйл гардаггүй гээд хэлчихвэл хатуудсан болохгүй байх. Телевизийн суваг бүрт шахуу хүмүүсийн захиалсан дууг явуулдаг хөгжмийн нэвтрүүлэг бий. “Хөгжимийн шуудан”, “Сэтгэлийн илгээмж” гээд өөр өөр нэртэй ч яг л ижилхэн. Сувгаа солиод ч нэмэргүй. Тэдгээр нэвтрүүлэгт ирж байгаа хүсэлтийг анзаараад нэг үзээрэй. Хамгийн сүүлд Монголын ардчилсан социалист эмэгтэйчүүдийн холбооны 10 жилийн ойд зориулсан захиалгат нэвтрүүлгийг үзлээ. Тус холбооны “томчууд” баяр хүргэж хэдэн үг хэлээд нэг нэг дуу захиалж байгаа бололтой юм. УИХ-ын гишүүн байгаа болон байсан хатагтай нар зохиолын залуу дуучдын дуунаас сонсгохыг хүслээ. Харин нэвтрүүлгийн төгсгөлд Эрүүл мэндийн дэд сайд асан Н. Удвалын захиалгаар “Хан шувуу”-г гавьяат жүжигчин Найдалмаа, Б. Жавзандулам, А. Бүтэд нар дуулсан. Дууны хүч, хоолойн цараа гэгч тэднээс л мэдрэгдэж байлаа. Харин миний сонсохыг хүссэн уртын дуу, Норовбанзад агсан хоёроос сураг ч гарсангүй. Үнэн хэрэгтээ тэднээс хоолойн чадал, цараагаар алдарт Н. Норовбанзад, Ж. Дорждагва, Ц. Пүрэвдорж, Х. Уртнасан, П. Ганбат, Б. Жавзандуламын энд хүрэх нь хэд бол. Ингээд энэ сайхан хүний хэдэн зургийг алтан фондноос олсондоо урамшин миний зүгээс жаал тайлбар хийе гэж шийдсэн минь энэ бөлгөө. Урлагийн тэнгэр Янжинлхам бурхан минь ивээн тэтгэмүй!

Бусдын орон зайд гайхуулах бидний бахархал

Норовбанзад гэхээр л уртын дууны шуранхай хамтдаа сэтгэлд буудаг гэж түрүүн би хэлсэн. Тал шигээ уудам сэтгэлтэй өвөг дээдэс минь урлагийн сайхныг цогцлоож, түүнийгээ хүнд хүргэж чаддаг байсны тод жишээ нь уртын дуу. Харамсалтай нь бид үүнийхээ талаар тийм ч олон зүйл мэдэх бил үү. Японы судлаач Х.Харуоми “Уртын дуу бол Монголын хязгааргүй цэлийх өргөн тал нутгийг өөрийн эрхгүй санагдуулах ая эгшиг юм. Энэхүү өндөр дуурьсах хүчит хоолой бол бусдын орон зайд гайхуулах тэдний бахархал. Тэр бол байгалийнхаа дунд аж төрж буй хүн ардын үүрдийн ая эгшгийн цуурай” хэмээн уртын дууг минь магтсан байдаг. Харин бид бусдын орон зайд гайхуулах бахархлаа алдарт дуучинтайгаа хамт тэнгэрийн оронд илгээчихгүйн тулд судлах, цуглуулах, баяжуулах тал дээр ихийг хийх хэрэгтэй байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч уртын дууг түгээн дэлгэрүүлэхэд төр засаг анхаарал тавихаар болсон. Гэвч бодлого хариуцдаг яамнаас нь ямар нэг дорвитой санаачилга гараагүй л байна. Харин Уртын дууны нэртэй төрийн бус байгууллага, Утга соёлын өвийн үндэсний төв зэрэг тоотой хэдхэн газар л бэл бэнчингийнхээ хэрээр хэд гурван ажил зохиодог. Гэвч энэ нь төдийлөн олныг хамарч чаддаггүй. Санаагаар болдогсон бол судлаач, дуучдаа хөдөө гадаа явах зардлыг нь өгөөд ихэвчлэн хөгшидийн “бор авдарт” бүрэн эхээрээ буй уртын дуунуудаа цуглуулахсан. Тэгээд олоод ирснийг нь ноотолж ном болгоод хадгалчихвал үүнээс илүү хойч үеийнхэндээ хийх буян гэж байх уу? Үнэндээ манайхан жинхэнэ од дуучдаа түүний дайтай хүндэлж дээдэлж, элбэг дэлбэг амьдруулж чадсан бил үү? Намжилын Норовбанзад Дуулим Хорвоод Дуулах гэж төрсөн минь (1931-2003)

Сэрүүн сайхан Хангай

Сэрүүн сайхан хангайд
Тунгалаг ус урснаа минь уу зэ
Сэтгэлийн дундаас тодорхой
Миний нэгэн алдрай минь уу зэ

Магнай дундаа сартай
Хөөрхөн борлог морь минь уу зээ
Манийн төлөө зовнигч
Манхан буурал аав минь уу зээ

Алтай хангайн гургалдай
Арынхаа модонд жиргэнэ минь уу зээ
Ахан дүү та нартайгаан хамт
Тэнүүн сайхан жаргана минь уу зэ

Төрсөн газрын тэнгэр минь
Тэнүүн болоод уужим минь уу зээ
Тэр олон нөхөдтэйгээн
Тэнгэрийн жаргалангаар жаргая минь уу зээ

PS: Б. Эрдэнэболорын Монголын Шилдэгүүд хэмээх бичлэгт шилдүгүүдийн тоонд Норовбанзад гуайг Пеакфайндер маань нэр дэвшүүлсэний улмаас санаа аван энэ агуу хүний талаар заавал үг цухуйлгамаар санагдан үүнийгээн бичлээ. Бидний бахархал хэмээн энэ шинэ буландаа цаашид үеийн үеийн шилдэгүүдийн тухай оруулж байх болно.